Θεοδώρα Ψαλτοπούλου
Παθολόγος, Καθηγήτρια Επιδημιολογίας και Προληπτικής Ιατρικής στην Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ
Για την εξέλιξη του κορωνοϊού, τον εμβολιασμό, τα κρούσματα στρεπτόκοκκου και μια σειρά θεμάτων Δημόσιας Υγείας μιλά η κα Θεοδώρα Ψαλτοπούλου στο «The Doctor», εμβαθύνοντας σε θέματα νέων τεχνολογιών και υπογραμμίζοντας πως η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για τον εντοπισμό και την παρακολούθηση μολυσματικών ασθενειών, ενώ είμαστε πολύ κοντά σε μια επαναστατική σύμπραξη της κλασικής κλινικής πρακτικής με την τεχνητή νοημοσύνη τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο όσο και στη χώρα μας.
Μετά από μια μακρά περίοδο ανησυχίας σχετικά με την πανδημία του κορωνοϊού και εσχάτως της γρίπης, παρατηρήθηκαν φέτος χαμηλά ποσοστά εμβολιασμού, τη στιγμή μάλιστα που αυξάνονται οι νοσηλείες και οι θάνατοι. Ποιοι παράγοντες πιστεύετε πως ευθύνονται γι’ αυτή τη στάση των πολιτών;
Σε γενικές γραμμές μία μετα-ανάλυση στο επιστημονικό περιοδικό Vaccines, που περιελάμβανε 58 μελέτες, συνοψίζει τους λόγους χαμηλού εμβολιασμού όπου τελικά φάνηκε ότι η νεαρότερη ηλικία, η έλλειψη εργασίας ή η εργασία που δεν είναι σε υγειονομικό χώρο, ή τα λιγότερα έτη εκπαίδευσης μπορεί να επηρεάζουν τον δισταγμό ως προς τον εμβολιασμό για την COVID-19.
Σε βραχεία δημοσίευση στο JAMA Network (21 Δεκεμβρίου 2023) με αντιπροσωπευτικό δείγμα κατοίκων στις ΗΠΑ, που σχεδιάστηκε από το Harvard School of Public Health, στην ερώτηση γιατί υπάρχει διστακτικότητα για τον εμβολιασμό, οι απαντήσεις που δόθηκαν αναφέρουν την επιθυμία για περισσότερη έρευνα στο θέμα αυτό, καθώς και την άποψη ότι, λόγω προηγουμένου εμβολιασμού ή νόσησης, έχουν ήδη επαρκή προστασία σε επόμενη λοίμωξη.
Αξιολογώντας περαιτέρω τα διεθνή δεδομένα, σε μελέτη που έχει διεξαχθεί στις ΗΠΑ και έχει δημοσιευθεί το 2023, οι συμμετέχοντες διστακτικοί ως προς τον εμβολιασμό με χαρακτηριστικά, όπως τα πολλά έτη εκπαίδευσης, η μεγαλύτερη γνώση για την COVID-19 και η σύσταση από τον γιατρό είχαν μεγαλύτερη πιθανότητα τελικά να εμβολιαστούν. Από την ομάδα των συμμετεχόντων που δεν σκόπευαν να εμβολιαστούν, το αντρικό φύλο, οι πολιτικές πεποιθήσεις, η λήψη αντιγριπικού εμβολίου τα τελευταία 5 έτη, το άγχος σχετικά με τη νόσηση από κορονοϊό και οι περισσότερες γνώσεις για αυτόν, είχαν μεγαλύτερη συσχέτιση με την τελική τους απόφαση να εμβολιαστούν. Σε επίπεδο χωρών, φαίνεται ότι οι χώρες με μεγαλύτερο κατά κεφαλήν εισόδημα έχουν κατά κανόνα μεγαλύτερα ποσοστά εμβολιασμού. Επιπρόσθετα, οι θρησκευτικές και επιστημονικές πεποιθήσεις των κατοίκων διαφοροποιούν τα επίπεδα εμβολιαστικής κάλυψης μεταξύ των χωρών αυτών.
Ο εμβολιασμός για την Covid είναι πλέον ετήσιος, όπως και για τη γρίπη καθώς προστατεύει από τη σοβαρή νόσηση και τον θάνατο. Ποιες ομάδες πληθυσμού αφορά και κατά πόσο πλέον είναι ενημερωμένοι για την ασφάλεια και αποτελεσματικότητα τους;
Ο εμβολιασμός με το επικαιροποιημένο εμβόλιο κατά της COVID-19, που είναι διαθέσιμο και στη χώρα μας από τον Οκτώβριο του 2023, καθώς και για το εμβόλιο της γρίπης είναι προαιρετικός. Μπορεί να το επιλέξει οποιοσδήποτε ενήλικας. Ωστόσο, υπάρχουν συστάσεις από την Εθνική Επιτροπή Εμβολιασμών, τον ΕΟΔΥ και το υπουργείο Υγείας, όσο και διεθνώς, διότι τα άτομα που δεν εμβολιάζονται, έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα για σοβαρή νόσηση, διασωλήνωση ή θάνατο από τη νόσο COVID-19 ή από γρίπη, με πιο επιβαρυντικούς παράγοντες την ηλικία (ανοσιακή γήρανση) ή κάποιο υποκείμενο νόσημα.
Αναφορικά με τις παραλλαγές, πόσο πιθανόν να γίνουν πιο «επικίνδυνες», δεδομένου ότι η μέχρι στιγμής εικόνα μετάλλαξης του κορωνοϊού δείχνει σχετικά «φθίνουσα» πορεία;
Η μετάδοση του COVID-19 στην κοινότητα συνεχίζει να αυξάνεται κατά περιόδους. Ωστόσο, παρά τα περιοδικά επεισόδια υψηλής μετάδοσης, τα σοβαρά αποτελέσματα από τον COVID-19 έχουν μειωθεί σημαντικά από το 2020 και το 2021. Η πιθανότητα η νέα υποπαραλλαγή να προκαλέσει οξύαιχμο επιδημιολογικό κύμα λοιμώξεων COVID-19 σε μια κοινότητα εξαρτάται από πολλούς παράγοντες όπως το επίπεδο της συλλογικής ανοσίας, οι ανθρώπινες δραστηριότητες και τα μέτρα πρόληψης της μετάδοσης του ιού όπως η χρήση μάσκας.
Ενώ τα αποτελέσματα βελτιώνονται, ο COVID-19 εξακολουθεί να αποτελεί απειλή για τη δημόσια υγεία και το CDC συνεχίζει να συνιστά τη χρήση εργαλείων και μέτρων πρόληψης αναπνευστικών ιών που γνωρίζουμε ότι μειώνουν τον κίνδυνο σοβαρής νόσου. Τα υπάρχοντα δεδομένα υπογραμμίζουν την ανάγκη για συνεχείς προσπάθειες για την πρόληψη σοβαρών επιπλοκών ή μακροχρόνιου COVID-19, ειδικά σε ενήλικες μεγαλύτερης ηλικίας, άτομα με προϋπάρχουσες ιατρικές παθήσεις και βρέφη. Επομένως, η πρόληψη και η θεραπεία με τον COVID-19 εξακολουθούν να παραμένουν προτεραιότητες για τη δημόσια υγεία.
Το τελευταίο διάστημα οι υγειονομικές αρχές βρίσκονται σε αυξημένη επιφυλακή εξαιτίας της λοίμωξης που προκαλεί ο στρεπτόκοκκος. Τι έχει αλλάξει όσον αφορά τα δεδομένα που γνωρίζαμε έως τώρα; Πόσο ανησυχητική είναι η κατάσταση;
Ο στρεπτόκοκκος είναι ένα κοινό μικρόβιο. Ωστόσο σπανίως υπάρχει μία πολύ σοβαρή και γρήγορη εξέλιξη που μπορεί να οδηγήσει σε σηψαιμία και σε θάνατο. Το σημαντικό είναι ότι έχουμε στη φαρέτρα μας αντιβίωση που μπορεί να μας καλύψει και να μη φτάσουμε σε θανατηφόρο συμβάν. Αυτό προϋποθέτει, να φέρουμε το άτομο που πάσχει στον παθολόγο ή στον παιδίατρο έτσι ώστε να διαγνωστεί άμεσα αυτή η λοίμωξη.
Η αύξηση των κρουσμάτων που παρατηρήθηκε τα τελευταία χρόνια συχνά αποδίδεται από την επιστημονική κοινότητα και στην πανδημία (με τη χρήση μασκών και την έλλειψη συγχρωτισμού), καθώς έχει παρατηρηθεί μια γενικότερη μείωση της ανοσίας απέναντι σε διάφορα μικρόβια καθώς και μια γενικευμένη έξαρση των ιών, με αποτέλεσμα τα άτομα να είναι πιο ευάλωτα σε στρεπτοκοκκική λοίμωξη μετά από ένα ιογενές νόσημα.
Τα τελευταία χρόνια, η ανάπτυξη νέων καινοτόμων φαρμάκων υπόσχεται ίαση σε μια σειρά από σπάνιες ασθένειες. Πόσο κοντά είμαστε στην μετάβαση από το πεδίο της έρευνας στην ευρεία χρήση αυτών των φαρμάκων και ποιες παθήσεις θα αφορούν;
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η Παγκόσμια Ημέρα Σπανίων Παθήσεων αποσκοπεί στην ενημέρωση για τις αλλαγές στην πρόσβαση των ασθενών με σπάνιες παθήσεις σε παροχές φροντίδας υγείας και τη βελτίωση του επιπέδου περίθαλψης ενώ σε γενικότερο επίπεδο εστιάζει στη σημασία και την ανάγκη για συνεργασία και αμοιβαία υποστήριξη για σπάνια νοσήματα.
Ένα νόσημα θεωρείται σπάνιο όταν προσβάλει 5 στα 10.000 άτομα στο γενικό πληθυσμό. Περισσότερες από 8.000 νόσοι έχουν καταγραφεί έως σήμερα ως σπάνιες. Παρόλα αυτά, οι σπάνιες ασθένειες με συχνότητα εμφάνισης κοντά στο όριο των 5 ανά 10.000 ατόμων είναι λιγότερες από 100. Πρόκειται για ασθένειες όπως η μεσογειακή αναιμία, δρεπανοκυτταρική αναιμία, αιμορροφιλία, κυστική ίνωση, νόσος Fabry-Gaucher, το σκληρόδερμα ή ελλείμματα του νωτιαίου σωλήνα. Οι περισσότερες σπάνιες ασθένειες, όπως το σάρκωμα του Ewing, η μυϊκή δυστροφία Duchenne ή η νόσος Von Hippel-Lindau, είναι πολύ σπάνιες και προσβάλλουν 1 ή και λιγότερα στα 100.000 άτομα.
Χιλιάδες σπάνιες ασθένειες προσβάλλουν λίγους μόνο ασθενείς στην Ευρώπη. Θα πρέπει να υπογραμμισθεί το γεγονός ότι η έρευνα στον τομέα των σπάνιων ασθενειών υπήρξε θεμελιώδης για την ταυτοποίηση της πλειοψηφίας των ανθρώπινων γονιδίων που έχουν αναγνωριστεί μέχρι στιγμής, καθώς και για την παρασκευή καινοτόμων φαρμακευτικών προϊόντων που έχουν λάβει άδεια κυκλοφορίας στην Ε.Ε. (ορφανά φάρμακα).
Έως τώρα έχουν διεξαχθεί αρκετά παγκόσμια συνέδρια και διάφορες εταιρείες έχουν εκδηλώσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στα ορφανά φάρμακα, αλλά και χώρες και σύλλογοι ασθενών ώστε να αντιμετωπιστεί αυτή η κατηγορία νοσημάτων.
Η εξέλιξη στην αντιμετώπιση του καρκίνου τα τελευταία χρόνια είναι ταχεία, πολυεπίπεδη και αδιαμφισβήτητη. Τι να αναμένουμε το 2024;
Η έρευνα για τον καρκίνο είναι αδιαμφισβήτητα ένα επιστημονικό πεδίο που απασχολεί ιδιαίτερα την ιατρική κοινότητα και λόγω του αμείωτου ενδιαφέροντος εξελίσσεται με ταχείς ρυθμούς. Τα τελευταία όπλα που αποκτήθηκαν μέσω της επιστημονικής έρευνας αναφέρονται παρακάτω.
Η ανοσοθεραπεία για παράδειγμα, αναδεικνύεται ως μια επαναστατική προσέγγιση στη θεραπεία του καρκίνου, ανοίγοντας νέους ορίζοντες στον αγώνα ενάντια σε αυτή την ασθένεια. Αντί να στοχεύει απευθείας στον όγκο, η ανοσοθεραπεία ενεργοποιεί το ανοσοποιητικό σύστημα του ασθενούς για να αντιμετωπίσει και να εξαλείψει τα καρκινικά κύτταρα. Διάφορες κλινικές μελέτες έχουν αναδείξει θετικά αποτελέσματα, με αύξηση της επιβίωσης και μείωση της επανεμφάνισης σε ορισμένους τύπους καρκίνων. Το pembrolizumab για την πλειοψηφία περιστατικών καρκίνου του πνεύμονα, το nivolumab για τον καρκίνο του πνεύμονα και του νεφρού, καθώς και το μελάνωμα, το atezolizumab για τον καρκίνο του πνεύμονα, του ήπατος και μελανώματος είναι μερικές από τις εγκεκριμένες από τον FDA ανοσοθεραπείες.
Εκτός της ανοσοθεραπείας, η έρευνα για την εξέλιξη νέων καινοτόμων θεραπειών, καθώς και νέων διαγνωστικών μέσων είναι ταχύτατη. Για παράδειγμα, η θεραπεία με Car T κύτταρα (CAR-T cell therapy) είναι μια προηγμένη μορφή ανοσοθεραπείας που περιλαμβάνει την εξαγωγή και τροποποίηση των T-κυττάρων του ασθενούς για να μπορούν να αναγνωρίζουν και να καταστρέφουν τα καρκινικά κύτταρα. Η συγκεκριμένη θεραπεία έχει ήδη αξιοποιηθεί σε ασθενείς με λευχαιμία και λεμφώματα με πολύ ενθαρρυντικά αποτελέσματα.
Η ανάπτυξη καρκινικών εμβολίων για την πρόληψη ή την αντιμετώπιση καρκίνου είναι σε εξέλιξη. Αυτά τα εμβόλια στοχεύουν να ενεργοποιήσουν το ανοσοποιητικό σύστημα για την καταπολέμηση του καρκίνου.
Και τέλος η προσωποποιημένη Ιατρική (precision medicine) για την οποία γίνεται ιδιαίτερος λόγος τα τελευταία χρόνια είναι μια προσέγγιση που αξιοποιεί το γενετικό και μοριακό προφίλ του καρκίνου για τον κάθε ασθενή επιτρέποντας την καταλληλότερη εξατομικευμένη αντιμετώπιση.
Κατά πόσο η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να υποβοηθήσει στην ταχεία και πιο αξιόπιστη αξιολόγηση των προληπτικών εξετάσεων; Μπορεί να υιοθετήσει η χώρα μας αυτές τις πρακτικές;
Η τεχνητή νοημοσύνη σε οργανισμούς υγειονομικής περίθαλψης θα μπορούσε να σημαίνει καλύτερη παρακολούθηση της υγείας και προληπτική φροντίδα.
Οι τεχνολογίες τεχνητής νοημοσύνης μπορούν να εξετάσουν λεπτομερώς τεράστιους όγκους δεδομένων υγείας –από αρχεία υγείας και κλινικές μελέτες έως γενετικές πληροφορίες– και να τις αναλύσουν πολύ πιο γρήγορα από τους ανθρώπους.
Πλέον, όλο και περισσότεροι άνθρωποι χρησιμοποιούν εφαρμογές που παρακολουθούν και αναλύουν λεπτομέρειες σχετικά με την υγεία τους, και με αυτόν τον τρόπο μπορούν να μοιράζονται αυτά τα δεδομένα σε πραγματικό χρόνο με τους γιατρούς τους για να παρακολουθούν θέματα υγείας και να παρέχουν ειδοποιήσεις σε περίπτωση προβλημάτων.
Λύσεις τεχνητής νοημοσύνης –όπως εφαρμογές μεγάλων δεδομένων, αλγόριθμοι μηχανικής μάθησης και αλγόριθμοι βαθιάς μάθησης– θα μπορούσαν επίσης να χρησιμοποιηθούν για να βοηθήσουν τους ανθρώπους να αναλύσουν μεγάλα σύνολα δεδομένων για να βοηθήσουν στη λήψη κλινικών και άλλων αποφάσεων. Η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσε επίσης να χρησιμοποιηθεί για τον εντοπισμό και την παρακολούθηση μολυσματικών ασθενειών, όπως η COVID-19, η φυματίωση και η ελονοσία αλλά και χρόνιων νοσημάτων. Συμπερασματικά, είμαστε πολύ κοντά σε μια επαναστατική σύμπραξη της κλασικής κλινικής πρακτικής με την τεχνητή νοημοσύνη τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο όσο και στη χώρα μας.
Κατά κοινή διαπίστωση, η κλιματική αλλαγή είναι πλέον γεγονός. Στο παρελθόν έχετε προειδοποιήσει για τους κινδύνους και τις προκλήσεις που έχουν να αντιμετωπίσουν τα υγειονομικά συστήματα ως προς την αντιμετώπιση πολλών ιών και βακτηρίων. Πόσο άμεσος είναι ο κίνδυνος;
Η κλιματική αλλαγή προκαλεί ηπιότερους χειμώνες, θερμότερα καλοκαίρια και λιγότερες ημέρες παγετού. Αυτή η αλλαγή του κλίματος διευκολύνει πολλά ζώα, κουνούπια, τσιμπούρια και τις μολυσματικές ασθένειες που μεταδίδουν να επεκταθούν σε νέες γεωγραφικές περιοχές και να μολύνουν περισσότερους ανθρώπους.
Σύμφωνα με μία μελέτη που είχε δημοσιευτεί στο έγκριτο περιοδικό The Proceedings of the National Academy of Sciences με θέμα την επίπτωση της κλιματικής αλλαγής στην εμφάνιση πανδημιών η πιθανότητα εμφάνισης μια νέας πανδημίας παρόμοια με τη COVID-19 θα τριπλασιαστεί τις επόμενες δεκαετίες.
Τα τελευταία δεδομένα δείχνουν ότι οι ασθένειες που περνούν από τα ζώα στους ανθρώπους (ζωονόσοι), είναι όλο και πιο συχνές λόγω των κλιματικών αλλαγών. Σε ασθένειες όπως και η COVID-19, τα ζώα αποτελούν τη δεξαμενή μεταδοτικών βακτηρίων και ιών όπως ο SARS-CoV-2, κάτι που σημαίνει ότι ο ιός ή το βακτήριο μπορεί να μεταλλαχθεί και να πολλαπλασιαστεί στον οργανισμό των ζώων και στη συνέχεια να μεταδοθεί είτε άμεσα μέσω της επαφής είτε έμμεσα διαμέσου του εδάφους, του νερού και των επιφανειών. Η κλιματική αλλαγή ενισχύει τη δυνατότητα των ιών να προσβάλουν τον ανθρώπινο οργανισμό πιο εύκολα. Συμπερασματικά, η κλιματική αλλαγή επηρεάζει τόσο την εμφάνιση νέων μεταδοτικών ασθενειών καθώς και το δυναμικό μετάδοσής τους.
Επομένως, η κλιματική αλλαγή είναι δεδομένο ότι θα μας φέρει αντιμέτωπους με καινούργιες προκλήσεις στην αντιμετώπιση πολλών ιών και βακτηρίων.
Σαφώς, ένα από τα όπλα που πρέπει να αξιοποιήσουμε είναι η ανάπτυξη εμβολίων, αλλά και η επιδημιολογική επιτήρηση, η αξιοποίηση εργαλείων και μεθόδων για τον άμεσο γονιδιακό έλεγχο άγνωστου ιού, η έγκαιρη διάγνωση, καθώς και η ανάπτυξη αποτελεσματικών αντι-ιικών φαρμάκων. Για το λόγο αυτό, είναι απαραίτητη η επένδυση για την ανάπτυξη νέων συστημάτων παρακολούθησης για την πρόληψη ιικών μολύνσεων ειδικά στις υποανάπτυκτες περιοχές.
